Sürdürülebilir gıda üretim sistemleri; çevre, ekonomi ve toplumu içeren geniş ölçekte bir alanı kapsamaktadır. Sürdürülebilir gıdanın sosyoekonomik açıdan yol açtığı ciddi çıkarımlar düşünüldüğünde sürdürülebilir gıda üretim tekniklerinin ne oldukları ve bunların zirai uygulamaları daha da önem kazanmaktadır.
Sürdürülebilir Gıda Üretiminin Başlıca Özellikleri
Sürdürülebilir gıda, geleneksel zirai uygulamaları olan bağlılığı azaltmak amacıyla ortaya çıkmış bir yöntemdir. Sürdürülebilir gıda sistemini ortaya çıkaran bir diğer faktörse sosyal, ekonomik ve çevresel açılardan genel bir iyileştirmenin elde edilmesi hedefidir.
Sürdürülebilir gıda üretiminin kendine has ve dikkat çeken bazı özellikleri bulunmaktadır:
İnovasyon ve Uyum
Tarihteki geleneksel gıda üretim süreçlerinin aksine sürdürülebilir gıda üretiminin en güncel yenilikleri takip etmesi ve bunlara kendisini uyumlu hale getirmesi söz konusudur. Bu öne çıkan özellikse inovasyon ve uyum olarak adlandırılmaktadır.
Sürdürülebilir gıda üretiminin gelişiminde bu inovatif karakteri belirleyici olmuştur. Sürdürülebilir gıda üretimin bu karakteristiğine bağlı olarak çeşitli gelişmeler söz konusu olmuştur.
Örneğin verimli toprak kaybında ve fosil yakıt tüketiminde düşüş ile bitkilerin genetik çeşitliliklerinin korunması bunlardan bazıları olarak dikkat çekmektedir.
Çevre Koruması 
Sürdürülebilir gıda üretiminin bu özelliğiyle kısa vadedeki gıda ihtiyaçlarına bağlı olarak gıda üretimi yapılırken doğanın uzun vadedeki durumu göz önünde bulundurulmaktadır.
Önce çevre mottosunu kendisine rehber edinen sürdürülebilir gıda üretimi sayesinde sera etkisi ve toprak erozyonu önemli ölçüde minimize edilmektedir. Dahası üretim sürecinin doğal kaynaklara olan etkisi hesaba katılmaktadır.
Son olarak yenilenebilir enerji teknolojisiyle uyumlu halde yönetilen sürdürülebilir gıda üretiminde kimyasal gübreleme ve çevreye zararlı sentetik ilaçların azaltılması söz konusu olmaktadır.
Böylece yeryüzü kaynaklarının korunmasıyla ilgili güncel olarak devam ettirilen ve hayati öneme sahip uluslararası çevre koruması prensibi desteklenmektedir.
Ekonomik Gelişme
Sistemin ekonomik sürdürülebilirlik yönü bulunmaktadır. Buradan da anlaşılabileceği üzere bu yenilikçi gıda üretim tekniğinde aynı zamanda üreticilerin uzun vadedeki ekonomik durumları düşünülmektedir.
Bu durumla bağlantılı olarak çiftçiliğin ve gıda üretimindeki kârlılığın gelecekte ne olacağı konusundaki kaygılardan uzaklaşılırken ayrıca gıda üreticisinin kaynak kaybı da azaltılmaktadır.
Bu sayede üreticiler, pazar değeri yüksek gıda üretimleri gerçekleştirmektedir ve ekonomik yükümlülüklerini karşılamaktadır.
Sosyal Sorumluluk
Sistemin son özelliği ise onun toplumsal rolüyle ilgilidir. Sürdürülebilir gıda üretimi; etik çalışma prensibine sahiptir, bu prensiple çalışanların emeklerine ve ürettikleri değere uygun olan adil ücretlendirmeleri desteklemektedir.
Ekonomi, hayatın çok önemli bir alanını oluştursa da sistemin sosyal sorumluluğu, ekonomik ölçekle sınırlı değildir.
Bu sosyal sorumluluk felsefesine biyolojik çeşitliliğin korunması, daha kısa vadeli ve hatta günlük hesaplamalar içeren tüketim kültürü yerine uzun vadeli planlara sahip, sürdürülebilir bir tüketim kültürünün yerleşmesi için sosyal ve toplumsal çalışmaların yer alması da dâhildir.
Sürdürülebilir Gıda için Yeşil Teknolojiler
Yeşil teknolojilere sahip olunarak bunların gıda üretiminde kullanılması, uzun vadeli ve sürdürülebilir bir üretim için mutlaka gereklidir.
Yeşil teknolojilerle kaynak tüketimi sınırlandırılmaktadır, üretkenlik geliştirilmektedir ve çevreye olan olumsuz etkiler azaltılmaktadır. Üretim süreçlerinde yararlanılabilecek yedi temel yeşil teknoloji bulunmaktadır.
Dijital Tarım
Yeşil teknolojiler arasında öne çıkan bir teknoloji olan dijital tarım; içerisinde veri bütünleşmesini, zirai hastalıkların önden uyarılmasını, hassas tarım için robotları, meteorolojik tahminleri, üç boyutlu yazıcıları, pil teknolojilerini ve zirai takip teknolojilerini kapsamaktadır.
Kentsel Tarım
Şehir tarımı olarak da adlandırılan bu kentsel tarım teknolojiyse kapalı mekandaki zirai üretimi, uzaktan sensörü, dikey tarımı, hassas tarımı ve hidroponik-aeroponik-akvaponik-topraksız tarımı içermektedir.
Gıda Nanoteknolojisi
Gıda sektöründe nanoteknolojilerden yararlanılması anlamına gelen gıda nanoteknolojisinin çeşitli katmanları vardır.
Bunların ilk akla gelenleri; nano-etkin sensörler, nano-etkin gıda ambalajlama, su arıtma, kaynak geri kazanımı ve zirai kimyasalların hedefe yönelik dağıtımıdır.
Gen Teknolojisi
Oldukça popüler olan bir diğer teknoloji olan gen teknolojisinin tüm genom dizilimi, genom düzenleme, genom seçilimi, sentetik biyoloji, fotosentez sürecinin yeniden tasarlanması, bitkilerde azot fiksasyonu ve zirai hastalıklara direnç geliştirilmesi şeklinde alt başlıkları bulunmaktadır.
Verimli Kaynak Kullanımı
Verimli kaynak kullanımı teknolojisinin verimli azot kullanımı, yeni nesil biyoenerji çözümleri, yan ürün kullanımı ve çok uzun süren susuzluğa dayanabilen ve diriliş bitkileri olarak adlandırılan bitkiler gibi alt başlıkları bulunmaktadır.
Yoğunlaştırma
Yoğunlaştırma teknolojisinin doğrudan çalıştığı alan sulama genişlemesi olurken teknoloji ayrıca mikroalgleri, siyanobakterileri ve deniz yosunlarını ilgilendiren çalışmaları kapsamaktadır.
Alternatif Gıda Kaynakları
Son sırada alternatif gıda kaynakları bulunmaktadır. Alternatif gıda kaynakları teknolojisi; bitki temelli gıda alternatiflerini, yapay et teknolojisini ve alternatif protein kaynaklarını kapsamaktadır.
Sürdürülebilir Gıdayla Bağlantılı Çalışma Alanları
Sürdürülebilir gıda denilince akla gelen ve bu sistemin gelişimine bağlı olarak olumlu ya da olumsuz yönde etkilenen çeşitli çalışma alanları bulunmaktadır. Detaylı olarak incelendiğinde bu konuların altı başlıkta toplandığı görülmektedir.
Sürdürülebilir gıdayla ilişkili diğer çalışma alanları şunlardır:
- Kaynak Verimliliğı: Toprak, hava ve su başta olmak üzere insanlığın sahip olduğu tüm biyolojik kaynakların daha verimli kullanılması anlamına gelmektedir. İki ayrı öncülü bulunmaktadır. Bunların ilki daha az kaynak ile daha çok iş yapmakken ikincisiyse kaynak tüketimi dolayısıyla ortaya çıkan olumsuz etkilerin minimize edilmesidir.
- Sağlıklı Beslenme Programları: Sağlıklı beslenme; karbonhidrat, protein, yağ, vitamin ve mineral gibi tüm makro ve mikro beslenme ögelerini içeren dengeli bir beslenme diyetine sahip olmak demektir. Sağlıklı beslenme, kısa dönemde bireyin gün içinde gereksinim duyduğu enerji miktarının tam olarak karşılanması anlamına gelmektedir. Uzun dönemdeyse ideal kilonun korunması, beslenme temelli hastalıklardan uzak dengeli ve sağlıklı bir vücuda sahip olunmasını ifade etmektedir. Sürdürülebilir gıdayla doğrudan ilişkili bir konu olan beslenme programları konusu en mikro ölçekte, birey nezdinde çok kritik bir öneme sahiptir.
- Dairesel Ekonomi (CE): Dairesel ekonomi; maksimum düzeyde var olan malzeme ve ürünleri yeniden kullanmak, onarmak, yenilemek, diğer insanlarla paylaşmak, kiralamak ve geri dönüştürmek anlamına gelir ve doğrusal ekonominin aksi istikametteki bir ekonomik modeldir. Dairesellik olarak da adlandırılan bu ekonomiyle tüketim kültürünün kaynak israfına yol açan olumsuz etkilerinin bertaraf edilmesi amaçlanmaktadır.
- Verimlilik ve Kârlılık: Üretim sonucu elde edilen ve çıktı olarak adlandırılan ürünlerin, üretim için harcanan ve girdi olarak adlandırılan kaynaklara oranına verimlilik denilmektedir. Aynı miktardaki kaynaktan daha çok ürün ortaya koyan bir sistem, diğerine göre daha verimlidir şeklinde ifade edilmektedir. Ham madde, makine, emek ve enerji başta olmak üzere üretim sürecindeki çeşitli girdilerin verimlilikleri söz konusu olmaktadır. Sık sık karıştırılsa da kârlılık ise verimliliğe bağlı ortaya çıkan bir sonuçtur. Daha verimli bir üretim süreci daha yüksek kâr oluşturur. Bir tanım ortaya konulacak olursa kârlılık; üretim sürecindeki faaliyetlerin, öz ve yabancı kaynakların verimli kullanılıp kullanılmamasına bağlı olarak ölçülen bir orandır.
- Tedarik Zinciri: Ürün ve hizmetlerin tedarikçiden müşteriye doğru hareketlerini kapsayan lojistik ağına tedarik zinciri denilmektedir. Tedarik zinciri; doğal kaynakların, hammaddelerin ve her türlü bileşenin nihai ürün haline getirilmesi ve sonrasında son kullanıcıya aktarılmasını kapsamaktadır. Sürdürülebilir gıda üretim sistemleri söz konusu olduğunda sistemin tedariğinin çok önemli olduğu görülmektedir.
- Şeffaf İş Süreçleri: Girdileri olan, bunlara değer kazandıran ve sonucunda çıktı elde edilen faaliyetlerin şeffaf şekilde yönetilmesi anlamına gelmektedir. Şeffaf yönetilen iş süreçleri sayesinde faaliyetlerde genel bir verimlilik artışı söz konusu olurken ürüne maksimum düzeyde değer katılmaktadır. Süreçler yinelenebilir faaliyetler oldukları için bunların şeffaf şekilde sürdürülmesi, uzun vadeli dönüşümlerin performanslarının yüksek olması anlamına gelmektedir. Ayrıca şeffaf yönetilen süreçler ile tüm bu performanslar ölçülebilmekte ve dolayısıyla sorunlu yerlerde kolayca geliştirmeler yapılabilmektedir.
Sürdürülebilir Gıdanın Ayırt Edici Özellikleri
Günümüzdeki iş süreçlerinde sürdürülebilir gıda üretim sistemleri oldukça önemli hale gelmektedir.
Özetlenecek olunursa bu modern sistemler; yenilikçilik, uyumluluk, ekolojik olma, ekonomik fayda oluşturma ve sosyal sorumluluğa sahip olma gibi başlıca özellikleri bünyesinde barındırmaktadır.
Öyle denilebilir ki sistem kâr üretirken adil olmayı unutmamakta, bireyin ihtiyaçlarını giderirken geniş ölçekteki toplumsal yapıyı da düşünmektedir.
Üretimde verimliliğe odaklanırken tüketim kültürünün aksine uzun vadeli sürdürülebilir programları bir kenara bırakmamaktadır.
Modern gıda üretim sistemlerinin tüm bu özellikleri taşıyışında asıl rol sahibi elbette onun inovatif karakteri olmaktadır.
Bununla birlikte sistemi tasarlayanlar; her biri oldukça önemli olan üretici, tüketici, dağıtıcı, toplum, doğa ve kültür gibi unsurları bütüncül olarak kabul etmektedir.
Tüm bu unsurların birbirleriyle etkileşim halinde ve yer değiştirebilir olarak görülmesi sürdürülebilir gıda üretimini sağlayan bir faktör olarak not edilebilir.
Kaynak: Science Direct. “Perspectives on sustainable food production system: Characteristics and green technologies”. Erişim: Mart 2024.
https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S2666154324000255
